پرورش کودکان با معجزه شعر
چون باران می‌بارند: لطیف، آرام و دوست‌داشتنی. با صدایی دلنشین، روح را می‌نوازند؛ همچون قطرات باران که آهسته بر شیشه پنجره می‌کوبند. نوایی عطرآگین دارند که تو را به باغی پر از گلِ یاس و پروانه رقصان می‌کشاند و سپس تا سرزمینِ رؤیا پروازت می‌دهد. نرم‌نرمک می‌آیند و جاودانه همراهت می‌شوند؛ همراهانی آرام‌بخش و مژده‌رسان با لالایی‌ها و شعرهایی که در کودکی جوانه می‌زنند.
شیرین‌زبانی‌ها و بازی‌های آن دوران شکل می‌گیرند و هر روز سبزتر می‌شوند؛ این بالندگیِ مدام، به درختی پُرشاخه‌وبرگ و ماندگار در ذهن بدل می‌شود.
دنیای لطیف شعر شگفت‌انگیز است: از آغاز تولد تا آخرین ثانیه زندگی، زوایای مختلف شخصیت را پی‌ریزی می‌کند. کارشناسان می‌گویند شعر در تربیت گفتاری، منش رفتاری و ساختار ارتباطات فرد تأثیرگذار است. شعر بستری برای بیانِ ناگفته‌هاست؛ بسیاری از مضامینِ فلسفی، اجتماعی یا عاطفی که در نثرِ ساده دشوارند، با هنرِ شعر امکان بیان می‌یابند.
بر این اساس، شعر سه کارکرد اصلی دارد:
- بیرون‌آوردن گفتار از حالت خشک به بیانِ نرم، سیال و زیباشناختی؛
- کاهش لحن دستوریِ گزاره‌های اخلاقی و جایگزین‌کردنِ مهربانی و دوست‌داشتن؛
- برانگیختنِ ناخودآگاه و جلب توجهِ خاص به مضمون در مخاطب.
در تاریخ هنر ایران، شعر فارسی از بسیاری از اقسام دیگر هنر پیشروتر و پُرمخاطب‌تر بوده است. شعر در ایران پیشینه‌ای قدرتمند دارد؛ ایرانیان بیش از هر نوعِ ادبیِ دیگر، آثار منظوم دارند. شعرخوانی در شکل‌های مختلف—از لالایی تا حماسی—در فرهنگ ایرانی رایج بوده است. سنتِ حافظ‌خوانی در شب‌های بلند از خاطرات ماندگار کودکیِ بسیاری از ایرانیان است.
یکی از مهم‌ترین کارکردهای شعر، تعلیم‌وتربیت کودکان است. با توجه به اینکه پایه‌های شخصیت در کودکی شکل می‌گیرد، والدین می‌توانند از روش‌های غیرمستقیم مانند بازی و ادبیات بهره بگیرند. بازیِ همراه با شعرهای کودکانه از بهترین تکنیک‌هاست: کودک ضمن نشاطِ بازی با والدین و لمسِ توجهِ آنان، درس‌های تربیتی را غیرمستقیم می‌آموزد. تأثیر شگفت‌انگیز لالایی‌های شبانه مادران و پدران را نیز نباید نادیده گرفت؛ نوایی که تا آخرین لحظه زندگی در ذهن می‌ماند و شنیدنش آرامش می‌بخشد.
ساختارِ موزون و آهنگینِ شعر با نیازهای یادگیریِ کودک هم‌خوان است:
- محتوای قصه‌گون و آموزنده شعر، اندیشه را غنی و رشدِ فکری را تقویت می‌کند.
- شعر مقاومت در برابر یادگیری را کاهش می‌دهد و حالت عاطفی و تقلیدپذیری را به‌نیکی برمی‌انگیزد؛ این امر به افزایش مهارت‌های زبانی می‌انجامد.
- شعر، تخیل را تقویت می‌کند؛ چون اشیا و حیوانات قادر به حرف‌زدن می‌شوند، تصویرسازی ذهنی و تفکر در کودکان افزایش می‌یابد.
- با هارمونی بالا، تمرکز را می‌افزاید و به‌دلیل ایجاد سیناپس‌های تازه، حافظه را تقویت می‌کند؛ در نتیجه تحصیل و روابط اجتماعی بهبود می‌یابد و بیانِ سلیس کودکان رشد می‌کند.
راهنماهای معتبر روان‌پزشکی نیز هنر‌درمانی—از شعر و موسیقی تا نمایش عروسکی و تئاتر—را از بهترین روش‌های کار با کودکانِ بیش‌فعال می‌دانند (در موارد شدید، دارودرمانی مقدم است). پژوهشی نشان می‌دهد در کودکستان‌هایی که مربیان با شیوه‌های هنر‌درمانی ارتباط برقرار می‌کردند، میزان یادگیری به‌مراتب بیشتر از کودکستان‌های معمولی بوده است. به بیان ساده: هنر، فقط تسهیل‌گرِ یادگیری نیست؛ گاهی شبیه معجزه عمل می‌کند.
پیش از بهره‌گیری از شعر، نمایش را نیز دریابیم. مثلاً کودکی که هنگام غذا خوردن عجله می‌کند و غذا را می‌ریزد، می‌تواند با نمایش دستکشی آموزش ببیند: حرکتِ درستِ دست‌ها آموزش‌دهنده است. نمایش اگر با گفتارِ شعرگونه همراه شود، اثرگذاری‌اش بیشتر می‌شود. دقت کنیم شخصیتِ «اشتباه» نمایش، تمسخرآمیز و شبیهِ خودِ کودک نباشد تا مقاومت ایجاد نکند.
در شعر‌درمانی دو نکته کلیدی است:
- نحوه بیانِ شعر؛
- انتخابِ واژگانِ قابل‌درک برای کودک تا دچار گیجی و گسست از شعر نشود.